„Przesilenie. Malarstwo Północy 1880–1910”. Wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie

Ponad 100 prac malarzy z Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji działających na przełomie XIX i XX wieku można oglądać na nowej wystawie czasowej w Muzeum Narodowym w Warszawie. „Przesilenie. Malarstwo Północy 1880–1910” to pierwsza w Europie Środkowo-Wschodniej przekrojowa prezentacja twórczości nordyckich artystów. Na ekspozycji w MNW zaprezentowano dzieła m.in.: Edvarda Muncha, Vilhelma Hammershøia i Carla Larssona. Natura i pejzaż, życie prowincji, obyczaje ludowe, sceny z mitologii oraz wnętrze domu i ludzkiej psychiki – to główne wątki tej wystawy. A wszystko to można oglądać w przestrzeni zaprojektowanej przez pracownię Jana Strumiłły, której autorzy podkreślili więź północnego malarstwa z naturą. Kulturę i styl życia krajów nordyckich przybliży bogaty program wydarzeń w Muzeum, m.in. wykłady, spotkania tematyczne, warsztaty, a także koncert, przegląd kina skandynawskiego (we współpracy z Festiwalem Nowe Horyzonty) i słuchowisko z wykorzystaniem fragmentów literatury Północy. Odbędzie się też debata o sztuce nordyckiej, wprowadzająca w tematykę wystawy. Ekspozycji towarzyszy ilustrowany katalog, który jest pierwszą w Polsce przekrojową publikacją na temat sztuki nordyckiej przełomu XIX i XX wieku, a także dwujęzyczny książkowy przewodnik. Wystawa „Przesilenie…” powstała we współpracy z Gothenburg Museum of Art i można ją zwiedzać do 5 marca 2023 roku.

Anna Ancher, Michael Ancher, Richard Bergh, Akseli Gallen-Kallela, Pekka Halonen, Vilhelm Hammershøi, Hanna Hirsch-Pauli, Marie Krøyer, Carl Larsson, Edvard Munch, Erik Werenskiold i Anders Zorn – to tylko niektórzy nordyccy twórcy, których prace zobaczyć można na wystawie w MNW. Jej tytuł odnosi się do przesilenia letniego, które ma szczególne znaczenie w tamtejszej kulturze. Wskazuje również na zmiany w sztuce tego regionu na przełomie XIX i XX wieku: drogę od akademizmu, przez realizm i impresjonizm, w stronę symbolizmu i ekspresji. Tytuł nawiązuje ponadto do przemian, które zaszły w relacjach między europejskimi „peryferiami” kulturalnymi, a ówczesnym centrum świata sztuki – Paryżem.

Przyroda, surowa, piękna i tajemnicza jednocześnie, krajobrazy pełne jezior, rzek, skał, świetlistych plaż, podmokłych łąk i zaśnieżonych lasów – to główne motywy, którymi inspirowali się nordyccy artyści. Wybór rodzimych krajobrazów podkreślał narodowy charakter ich sztuki. Charakterystycznym dla nich tematem był pejzaż zimowy. Artyści ci wydobywali jego dekoracyjność i rytm, dążyli do ukazywania majestatu przyrody i ujawniania jej tajemnic. W kontemplacyjnych przedstawieniach ukazywali relację człowieka z naturą. Część twórców antropomorfizowała przyrodę, czerpiąc tematy z lokalnych baśni i legend. Przyroda jawi się w ich dziełach jako obdarzona zagadkową, a czasem mroczną siłą. Przedstawienia pejzaży często wizualizowały nastrój i emocje, a malarze podkreślali związek ducha natury i duchowości człowieka.

Na wieś – w poszukiwaniu tożsamości

Artyści nordyccy przełomu XIX i XX wieku poszukiwali narodowych korzeni w tradycji ludowej. Inspirowali się zwyczajami mieszkańców wsi, ich kulturą materialną oraz życiem bliskim naturze. Dzieła z wystawy w MNW ukazują m.in. pracę na roli w rytmie wyznaczanym przez przyrodę, odwieczne przemiany pór roku, dnia i nocy oraz działanie żywiołów powietrza i ziemi. W wyniku artystycznych poszukiwań, wielu tamtejszych twórców przeniosło się na prowincję.

Zrobili tak m.in. Szwed Carl Larsson, Norweg Christian Skredsvig i Fin Akseli Gallen-Kallela. Nad wsi osiadł też Pekka Halonen, którego twórczość – skoncentrowana wokół życia chłopów – jest uznawana za esencję fińskiego malarstwa narodowego. W niewielkiej, rybackiej wiosce Skagen w Danii, powstała artystyczna kolonia – wokół Michaela i Anny Ancherów zgromadziła się grupa malarzy, m.in. Peder Severin Krøyer i jego żona Marie Krøyer, Christian Krohg i Oscar Björck. Codzienność okolicznych mieszkańców była głównym tematem twórczości tej grupy.

Pradawne wierzenia i mity

Wielu tematów dostarczały artystom legendy i wierzenia. Zwłaszcza w krajach pozbawionych w owym czasie suwerenności, jak Finlandia i Norwegia dążyli oni do wykazania odrębności i ciągłości narodowej kultury. Szukali jej korzeni w prastarych wierzeniach i opowieściach, które oddziaływały na zbiorową wyobraźnię, wzmacniając poczucie przynależności do miejsca, historii i narodu. Dla Finów eposem narodowym była Kalevala, dzieje legendarnego praojca Finów, spisane i wydane przez poetę Eliasa Lörnota w 1849 roku. Losy bohaterów tego poematu przedstawiał na swych płótnach Akseli Gallen-Kallela. Dzięki niemu utrwaliły się w zbiorowej wyobraźni Finów i umocniły fińską tożsamość narodową. Do legend norweskich odwoływał się z kolei Gerhard Munthe. Czerpał z tradycji narodowej nie tylko treści, ale też formy: intensywne kolory, ornamenty i uproszczoną stylistykę. 

Na wystawie zaprezentowano także obrazy przedstawiające wnętrza nordyckich domów. Najczęściej widać na nich kobiety podczas codziennych zajęć, bohaterami są także dzieci, np. na obrazie Kitty Lange Kielland. Jako idylliczna przestrzeń traktowany jest również ogród, który malował sławny Carl Larsson. Artystki, m.in. Mina Carlson-Bredberg i Hanna Hirsch-Pauli, chętnie pokazywały wnętrza swoich malarskich pracowni, czym manifestowały swój profesjonalny status oraz odcinały się od mieszczańskiego stylu życia i ról społecznych. Wiele kobiet z krajów nordyckich odebrało wykształcenie artystyczne i prowadziło kariery.

Sztuka nordycka w dialogu

Bezpieczny świat przytulnego domu i rodziny na prezentowanych płótnach czasami zmienia się jednak w sferę izolacji, niepewności i lęku, co ukazują dzieła Vilhema Hammershøia, Ivara Arosieniusa, Ester Almqvist i Björna Ahlgrenssona. Powszechna w końcu XIX wieku postawa pesymizmu i zwątpienia także wywarła duży wpływ na artystów Północy. Mroczne zakamarki duszy ludzkiej, pożądanie, lęk i melancholia, to – dzięki dziełom międzynarodowej sławy malarza Edvarda Muncha, dramatopisarza Augusta Strindberga i rzeźbiarza Gustava Vigelanda – najbardziej znane tematy sztuki Północy. Zamyślone postaci, pogrążone w smutku i cierpieniu widoczne są na obrazach m.in. Ernsta Josephsona, Kristiana Krohga i Marii Wiik.

Na wystawie w MNW obrazy twórców nordyckich zestawiono z wybranymi pracami polskich artystów, m.in. Olgi Boznańskiej, Józefa Chełmońskiego, Konrada Krzyżanowskiego i Józefa Mehoffera. Pozwala to dostrzec liczne podobieństwa form i motywów oraz wyjątkową wartość malarstwa dwóch odległych, a jednocześnie bliskich obszarów Europy. Także ścieżki edukacji i karier artystów polskich i nordyckich w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku przebiegały podobnie. Twórcy ci wybierali między możliwościami rozwoju oferowanymi im w krajach urodzenia i więzią z ziemią ojczystą, a udziałem w międzynarodowym życiu artystycznym, skupionym w metropoliach europejskich.