Wrzesień 1939 oczami mieszkańców. „Nieba i ziemi nie widać” w Muzeum Warszawy

Przedmioty nierozerwalnie związane z codziennością broniącego się miasta i nigdy dotąd nieopublikowane wspomnienia mieszkańców i mieszkanek stolicy. Muzeum Warszawy upamiętnia 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej nową wystawą, zatytułowaną „Nieba i ziemi nie widać. Warszawiacy o wrześniu 1939”. Towarzyszy jej książkowe wydanie warszawskich pamiętników – wielobarwnego i fascynującego zapisu codzienności w oblężonym mieście. Ekspozycję można oglądać w nowocześnie zaaranżowanych wnętrzach kamienic przy Rynku Starego Miasta w Warszawie do 5 stycznia 2020 roku.

Bohaterami i bohaterkami, którzy prowadzą widzów przez wystawę są m.in. Halina, Jan, Tadeusz, Wanda i Aleksander. To warszawiacy i warszawianki z różnych środowisk i w różnym wieku. Spisali oni swoje wspomnienia w 1947 roku w odpowiedzi na zorganizowany przez Instytut Badań Warszawy Uniwersytetu Warszawskiego konkurs na wojenny „Pamiętnik Warszawiaka”. Spośród 134 nadesłanych wówczas osobistych opowieści kuratorzy wystawy wybrali 13.

– Naszą uwagę przykuły indywidualne losy, nadzieje, lęki i refleksje zaangażowanych w obronę Warszawy mieszkańców. To okazja do spojrzenia na doświadczenia oblężonego miasta z perspektywy zwykłych ludzi, nieco na uboczu pozostawiając narrację o wybitnych jednostkach czy wielkich akcjach militarnych. Poprzez wystawę pragniemy zwrócić uwagę na ten nieoczywisty aspekt wojennej historii Warszawy – mówi Julian Borkowski, jeden z kuratorów wystawy.

Świat cywilów i dowództwa

Fragmenty pamiętników dostępne są w formie audioprzewodników oraz cytatów rozmieszczonych w sześciu salach tematycznych. Opowieść uzupełniają przedmioty wojennej codzienności, a także druki, pamiątki i fotografie w większości z kolekcji Muzeum Warszawy. Jedna z sal w całości poświęcona jest Stanisławowi Ostrowskiemu, który przez cały wrzesień pełnił służbę jako kurier Zarządu Miasta i prezydenta Stefana Starzyńskiego. Jego pamiętnik to niezwykle barwna historia pełna zaskakujących zwrotów akcji, a nawet momentów humorystycznych. Ostrowski codziennie przemierzając miasto na rowerze pokazuje szeroką perspektywę życia Warszawy w 1939 roku, łączącą świat cywilów i dowództwa.

Relacje autorów pamiętników układają się w tematyczny plan miasta, wyimek z obrazu życia Warszawy we wrześniu 1939 roku, zaprezentowany na wystawie w postaci mapy. Ilustruje ona miejsca opisane w Pamiętniku Warszawiaka – miejsca bombardowań, pożarów, zniszczeń, położenie szpitali, punktów aprowizacyjnych, miejsca aktywności organizacji publicznych i samopomocowych oraz rozlokowanie barykad, schronów i umocnień wojskowych. To obraz subiektywnego spojrzenia autorów Pamiętnika nieznany do tej pory szerszej publiczności, ani nie ujęty w literaturze.

Film „Oblężenie”

– Wystawa „Nieba i ziemi nie widać. Warszawiacy o wrześniu 1939” unaocznia nam, że największe ofiary  w konfliktach zbrojnych ponosi ludność cywilna. Wystawa osnuta na relacjach świadków poświęcona jest 27 dniom obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku, przeżywanym i opisywanym z perspektywy mieszkańców miasta. Po wielu latach dni te pozostają dla nas aktualną przestrogą, przypominają, jak totalitarne ambicje polityków i puste obietnice sprzymierzeńców wpłynęły na losy mieszkańców Warszawy, a później całej Polski – mówi dyrektor Muzeum Warszawy Ewa Nekanda-Trepka.

Dokumentalne zdjęcia miasta można zobaczyć też w ostatniej sali dzięki projekcji filmu „Oblężenie” („Siege”) autorstwa amerykańskiego reportera Juliena Bryana. Okiem kamery zarejestrował nie tylko wrześniowe zniszczenia miasta, lecz także życie codzienne cywilów. Ekspozycję kończy prezentacja oryginalnych rękopisów i maszynopisów wraz z biografiami i fotografiami autorów pamiętników, dzięki którym poznać można późniejsze losy bohaterów wystawy.