O takim kraju nie uczą na historii w szkole. Reportaż „Rowerem przez Polskę w ruinie”

Nikt, kto nie widział tego na własne oczy, nie zrozumie życia w mieście, gdzie wszystko zostało zniszczone. Bombardowania w Wielkiej Brytanii już były ciężkie do zniesienia, lecz oznaczały przecież zburzenie domów stojących przy paru ulicach, a ich mieszkańcy stłoczyli się u sąsiadów. W Warszawie nikt nie miał sąsiadów, ponieważ każdy dom był ruiną. Bernard Newman, znany z reportażu „Rowerem przez II RP” powrócił do Polski w roku 1945. Nie było już kraju, który odwiedził 11 lat wcześniej. Były za to ruiny, dogasające zgliszcza i umacniająca się komunistyczna władza. Jak więc wyglądało życie w Polsce tuż po wojnie? Jakie panowały nastroje? Jak Anglik postrzegał nowe polskie władze i ich propagandę? Jak oceniał polską politykę I połowy XX wieku? Jak wreszcie rodził się komunistyczny reżim? „Rowerem przez Polskę w ruinie” to jedyny nieocenzurowany reportaż z 1945 roku. To wnikliwa opowieść o historii kraju, poczynając od jej zamierzchłych początków, a kończąc na problemach, jakie wyłoniły się po drugiej wojnie światowej. Bernard Newman zaznajamia czytelnika m.in. ze złożoną materią polskich granic, politycznym i terytorialnym rozwojem państwa oraz z jego relacjami z sąsiednimi krajami. Z typową dla siebie lekkością, ale jednocześnie powagą i współczuciem dla zrujnowanego kraju, po raz kolejny pokazuje Polskę, o której nie uczą w szkole.

Bernard Newman był badaczem jedynym w swoim rodzaju. Gromadził fakty i zbierał opinie wyrażane zarówno przez robotników i chłopów, jak i przez ministrów, urzędników oraz głównych polityków epoki. Znany był ze szczerego i zaangażowanego przedstawiania podejmowanych tematów, a także z daru obiektywnej obserwacji. „The Times” określił go jako „przenikliwego, uczciwego, empatycznego i często ostrego” obserwatora. David Leghorn Thompson, który pewnego razu towarzyszył mu w Polsce, tak się o nim wypowiedział w programie BBC Books and Writers: „Ma niesamowity talent do błyskawicznego nawiązywania kontaktu z ludźmi, przerażającą energię, niezmożoną cierpliwość i pogodę ducha, a co więcej – pokłady jego poczucia humoru i wytrwałości są niewyczerpane”.

Newman walczył w okopach w 1918 roku, co stało się tematem jego pierwszej książki „The Cavalry Went Through”. Na liście sławnych ludzi, których spotkał, znajdują się Kennedy, Gandhi, Mandela, de Gaulle, Mosley, Hitler, Aung San, Chruszczow, król Laosu, król Albanii Zogu I, szach Iranu i Czang Kaj-szek. W wywiadach zaś bezlitośnie przypierał do muru przywódców Polski, Turcji, Pakistanu i wielu innych krajów. Na osobiste polecenie Mussoliniego trafił na indeks we Włoszech, ponieważ napisał powieść osnutą wokół próby zamachu na Duce. Podczas I wojny światowej został zwerbowany do kontrwywiadu przez francuskiego oficera łącznikowego ze swojej jednostki, a gdy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii, obserwował w górach w Maroko Hiszpańskim, jak Franco rekrutuje wojsko do swoich celów, i słał doniesienia z Hiszpanii do brytyjskich gazet. Niewiele wiadomo o jego późniejszej działalności szpiegowskiej, pewne jest natomiast, że sporządzał raporty dla brytyjskiego rządu ze swoich licznych podróży, zwłaszcza w okresie międzywojennym.

Próbował przewidzieć losy Polski

Newman, głęboki znawca polskiej kultury, oferuje wyjątkowo interesującą relację z pierwszej ręki o warunkach panujących w Polsce, zwłaszcza w 1945 roku, i pisze z wielką znajomością rzeczy, pełen współczucia i zrozumienia, o kraju, jego krajobrazach i ludziach. „Próbuję przewidzieć losy Polski – jestem pewien, że ten mężny kraj przetrwa, ale o ile pewne znaki nie są szalenie mylące, to nadchodzą dla niego czasy cierpienia, a może i rozpaczy. Polacy jednak to twardy naród: przez sto pięćdziesiąt lat1 dławiły ich Rosja, Niemcy i Austria, a oni pozostali Polakami. Hitler nie przywiązuje wagi do historii, ja zaś tak. Niewykluczone, że kiedy ta książka się ukaże, Polska będzie toczyć walkę na śmierć i życie – i przetrwa, bo jej duch jest niezniszczalny” – Bernard Newman, fragment z Baltic Roundabout („Wokół Bałtyku”), 1939.

Po powrocie z każdej kolejnej wyprawy Newman jeździł z odczytami po całej Wielkiej Brytanii, opowiadając o ludziach i miejscach, które odwiedził. Ma na swoim koncie 502 odczyty i około 200 krótkich przemówień i audycji radiowych. Tylko w 1940 roku skierował ponad pół miliona słów do publiczności złożonej z ponad 250 000 osób, nie wliczając słuchaczy radiowych, i przejechał ponad 30 000 mil, spędziwszy jedynie 29 dni w domu. Wiele wypraw odbył na rowerze, stając się pod tym względem legendą. Zapalonym podróżnikiem pozostał aż do śmierci. Bernard Newman jest autorem dobrze ponad 150 książek – podróżniczych, szpiegowskich, powieści oraz poważnych komentarzy na temat wydarzeń w Europie, Azji i na Bliskim Wschodzie. Zmarł w 1968 roku.