Niepodległość w arcydziełach polskiej sztuki. „Znaki wolności” na Zamku Królewskim

Rekordowa liczba sal wystawienniczych, niemal 500 dzieł sztuki, pozyskanych z wielu instytucji i kolekcji prywatnych oraz kilkaset fotografii dokumentalnych, którym towarzyszą montaże filmowe, ścieżki dźwiękowe, komentarze historyczne czy dokumenty archiwalne. Taki jest wymiar ekspozycji „Znaki wolności. O trwaniu polskiej tożsamości narodowej”, zrealizowanej w ramach wieloletniego programu „Niepodległa”. Zamek Królewski w Warszawie chwali się, że to najważniejsza wystawa tego roku w Polsce.

Celem prezentacji jest wskazanie w biegu naszej historii zbliżonych sytuacji, w których znalazł się naród i analogicznych postaw ludzkich opartych na tym samym zbiorze wyznawanych wartości. Ważną rolę odgrywają pejzaże, traktowane jako enklawy narodowej tożsamości, a wehikułem umożliwiającym przedstawienie ludzkich doświadczeń są utrwalone w dokumentalnych fotografiach twarze uczestników historycznych zdarzeń i ich osobiste świadectwa: fragmenty listów, pamiętników, zapisków i wspomnień. Wystawa to także monumentalny fresk historyczny, ujmujący w chronologicznych ramach 1914–1989 dzieje zmagań o narodową suwerenność oraz jej obronę i umacnianie, pomyślany jako refleksja nad istotą narodowej tożsamości.

Strukturę artystyczną pokazu tworzą arcydzieła polskiej sztuki, m.in. Jacka Malczewskiego, Maksymiliana Gierymskiego, Brunona Schulza, Zofii Stryjeńskiej, Adama Bunscha, Wojciecha Weissa, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Jana Lebensteina, Władysława Hasiora, Edwarda Dwurnika czy Antoniego Rząsy, odnoszące się do konkretnych wydarzeń historycznych, społecznych ruchów i ludzkich postaw. Narratorem wystawy stał się Jan Matejko, postrzegany nie tylko jako wybitny malarz, ale także jako Norwidowy dziejopis, wnikliwie „zaglądający” epokom w głąb i proroczo przewidujący nadchodzące zdarzenia. Jego wielkoformatowe obrazy: „Batory pod Pskowem”, „Konstytucja 3 Maja”, „Rejtan. Upadek Polski”, „Kazanie Skargi” tworzą podstawową strukturę ekspozycji. Powinny być traktowane jako ponadczasowe znaki ideowych, etycznych wyborów indywidualnych i zbiorowych oraz powtarzających się sytuacji historycznych.

„Patrol powstańczy” Maksymiliana Gierymskiego z 1873 roku, Muzeum Narodowe w Warszawie (fot. P. Ligier)

Ścieżki dźwiękowe i wizualizacje

Prezentowane na wystawie ścieżki dźwiękowe i wizualizacje to istotny składnik jej formy. Tworzą je unikatowe nagrania archiwalne i dokumenty foniczne, pochodzące z Archiwum Polskiego Radia oraz programy Telewizji Polskiej. Towarzyszące im rockowe i bluesowe utwory lat 70. i 80. XX wieku stały się enklawą nadziei i wolności młodego pokolenia. Były jednym ze znaków wolności.

Ekspozycja to dzieło otwarte na interpretacje oraz na interakcję z odbiorcami, którzy chcą dać wyraz swemu pojmowaniu polskości. Zamyka ją ścieżka tematyczna „Moja Polska”, która jednocześnie wpisuje się w teraźniejszość. Zawiera ona zbiór wyłonionych w fotograficznym konkursie „selfie”, wizerunków własnych współczesnych Polaków widzianych w kontekście rodzimej tradycji i dzisiejszej Polski.

Akcja ewakuacji śmiertelnie rannego Michała Adamowicza, 31 sierpnia 1982 (fot. mat. pras.)

Poza samą wystawą

Wystawie towarzyszy wydawnictwo zawierające eseje wybitnych polskich historyków i bogaty materiał ilustracyjny oraz audioprzewodnik w dwóch wersjach językowych. Dopełnia ją urozmaicony program edukacyjny, obejmujący wykłady, projekcje, przedstawienia, koncerty i dni atrakcji.