Chełmoński po raz trzeci. Dlaczego warto zobaczyć wystawę w Krakowie?

Twórczość Józefa Chełmońskiego jeszcze chyba nigdy nie spotykała się z tak pozytywnym odbiorem jak teraz, a to za sprawą bezprecedensowego przedsięwzięcia trzech muzeów o statusie narodowych instytucji kultury – w Warszawie, Poznaniu i Krakowie. Po frekwencyjnych sukcesach wystaw w tych dwóch pierwszych miastach – nie lada wyzwanie stanęło przed twórcami ekspozycji w stolicy Małopolski. Jak przygotować prezentację dzieł artysty, aby nie była powtórką, mając do dyspozycji w większości ten sam wybór prac? I to zadanie się udało, bo wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie zachwyca i to od wejścia. Znów mamy blisko 200 obiektów – obrazy olejne, akwarele czy prace rysunkowe, które ogląda się w komfortowych warunkach, dzięki systemowi rezerwacji biletów na wybrany dzień i godzinę. Ponadto zastosowano podział twórczości na trzy odrębne obszary tematyczne, w których dominują wieś, natura i ekspresja. Do tego aranżacja, która pozwala zagubić się niczym w labiryncie życia malarza, połączona z oświetleniem rodem z obrazów. Których dzieł Chełmońskiego nie było w Warszawie i Poznaniu? Na pewno pastelowych portretów artysty autorstwa Leona Wyczółkowskiego, a także córki Wandy Chełmońskiej, również malarki, którą na płótnie przedstawiła sama Olga Boznańska. Warto zwrócić też uwagę na opisy pod niektórymi obrazami, które swoimi detalami i ciekawostkami twórczo-malarskimi przyprawiają o zawrót głowy. Zwiedzać można z audioprzewodnikiem, który pozwoli zapomnieć o otaczającym świecie, a słuchane dźwięki ptaków na spotkanie z przedstawioną na obrazach naturą. Czy potrzeba więcej argumentów? Wystawa „Chełmoński” trwa do 30 listopada i już wiadomo, że nie zostanie przedłużona.

– Obok siebie znajdą się prace artysty rozproszone dotąd w kolekcjach publicznych i prywatnych, w kraju i za granicą. Choć należą one do kanonu polskiej historii sztuki, nie doczekały się dotąd tak wszechstronnej prezentacji. Twórczość Chełmońskiego została pokazana z perspektywy najnowszych badań, zarówno w dziedzinie historii sztuki, jak i konserwacji, potwierdzając tym samym, jak ważna jest aktualizacja historycznego kanonu i przedstawianie go z wykorzystaniem metod, jakimi dziś dysponuje muzealnictwo – mówi prof. dr hab. Andrzej Szczerski, dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie.

Krakowska ekspozycja (prezentowana od 8 sierpnia do 30 listopada 2025 roku) obejmuje szeroki wybór obrazów olejnych, akwarel i prac rysunkowych. Łącznie to aż 195 dzieł. Twórcy wystawy starali się pozostawić jej strukturę możliwie otwartą, wydzielając w przestrzeni trzy równorzędne sekcje. Centralna część koncentruje się na ekspresyjnych aspektach malarstwa Józefa Chełmońskiego. Można tu zobaczyć m.in. pełne dynamiki sceny z rozpędzonymi zaprzęgami. Wśród nich znajduje się „Powrót z balu” – obraz z prywatnej kolekcji, dotychczas niepokazywany i nieznany szerokiej publiczności. Druga sekcja poświęcona jest zagadnieniu reprezentacji wsi w sztuce malarza. Wyeksponowano tutaj dzieła ilustrujące życie wsi i chłopską codzienność, w tym powszechnie rozpoznawalne obrazy: „Babie lato”, „Burza” oraz „Bociany”. Trzecia część wystawy przybliża zwiedzającym relację twórcy z naturą, pokazując prace, które odzwierciedlają jego wrażliwość i podejście do świata przyrody, wśród nich są „Odlot żurawi” czy „Noc gwiaździsta”. Dodatkowo każda sekcja została wzbogacona o prace wykonane na podłożu papierowym, obejmujące szkice, studia oraz rysunki przygotowawcze do obrazów olejnych. Pozwalają one prześledzić proces powstawania obrazów.

Cztery ścieżki tematyczne, audioprzewodnik oraz kody QR

W odbiorze dzieł Chełmońskiego kryje się niewiarygodny potencjał, dlatego twórcy wystawy proponują zwiedzającym wybór jednej z czterech dostępnych ścieżek tematycznych – hipologicznej, etnograficznej, ornitologicznej oraz konserwatorskiej. Komentarze do wybranych dzieł przygotowane przez specjalistów z tych dziedzin stanowią doskonałe uzupełnienie zwyczajowych not kuratorskich. – Staraliśmy się, by zwiedzanie umożliwiało kontakt z twórczością artysty, bez jej szufladkowania i kategoryzowania. Wielość i równorzędność możliwych interpretacji najlepiej pozwoli każdemu i każdej z nas odpowiedzieć sobie na pytanie: jaki jest mój Chełmoński? – podkreśla Aleksandra Krypczyk-De Barra, kuratorka wystawy.

Zwiedzający mogą skorzystać także z audioprzewodnika po wystawie, stworzonego przez Anetę Chmielińską – autorkę rodzinnego podcastu o przyrodzie „Dzikoprzygody”. To 22 opowieści o ulotnych i niezwykłych zjawiskach natury uchwyconych pędzlem artysty. Warto też skorzystać z kodów QR znajdujących się w przestrzeni wystawy. Linki odsyłają do artykułów w Wikipedii na temat twórczości Chełmońskiego. Opracowania powstały w ramach projektu „WikiChełmoński”, realizowanego wspólnie z Muzeum Narodowym w Poznaniu i Stowarzyszeniem Wikimedia Polska. 

Ekspozycja w Sukiennicach oraz publikacje do wystawy

Przygotowanie wystawy Józefa Chełmońskiego w Muzeum Narodowym w Krakowie wiązało się także z realizacją złożonego programu konserwatorskiego dotyczącego obrazu „Czwórka”, który prezentowany jest w Sukiennicach. Równolegle z monograficzną wystawą prac artysty zwiedzający mogą skorzystać z ekspozycji poświęconej jednemu, ale jakże wyjątkowemu dziełu artysty, na której przedstawione zostały wyniki badań nad słynnym obrazem oraz tajniki procesu jego konserwacji. Wystawa „Czwórka. O konserwacji i badaniach obrazu Józefa Chełmońskiego” prezentowana jest w Malarni w MNK Sukiennice. Dzieło nie opuszcza Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku ze względu na ryzyko związane z transportem wielkoformatowego płótna. Ekspozycję można zwiedzać bezpłatne w ramach biletu na wystawę „Chełmoński”.

Zwieńczeniem projektu realizowanego przez kuratorów i konserwatorów z muzeów narodowych w Warszawie, Poznaniu i Krakowie jest także dwutomowe wydawnictwo. Pierwszy tom to zbór esejów zespołu kuratorskiego, a drugi to katalog prac artysty. Dodatkowo dla zwiedzających wystawę w Muzeum Narodowym w Krakowie przygotowany został przewodnik po ekspozycji. Wystawie towarzyszy także różnorodny program wydarzeń, warsztatów i oprowadzań.

* Wystawę „Chełmoński” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.