„Fotorelacje. Wojna 1920”. Nowa wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie

Fotograficzne świadectwa wojny polsko-bolszewickiej nie zapisały się w świadomości Polaków, choć zachowało się bardzo wiele zdjęć upamiętniających wydarzenia lat 1919-1921. Wystawa „Fotorelacje. Wojna 1920”, przygotowana z okazji 100-lecia Bitwy Warszawskiej, jest próbą przywrócenia zbiorowej pamięci obrazu tego dramatycznego okresu. W Muzeum Narodowym w Warszawie zaprezentowano fotografie ukazujące wojenną codzienność – prywatne i oficjalne, wykonane przez zawodowych fotografów i amatorów, przez wojskowych i cywilów. To niemal wyłącznie oryginalne odbitki z epoki, naświetlone i wywołane tak dawno, jak odległe są wydarzenia, które przedstawiają. Ekspozycja w różnych aspektach i z rozmaitych perspektyw ukazuje znaczenie fotografii jako źródła i świadectwa, oficjalnego (czasem propagandowego) oraz osobistego (prywatnego, intymnego). Wystawę można oglądać do 15 listopada.

Po raz pierwszy w tak dużym wyborze zostaną pokazane oryginalne zdjęcia  i albumy z epoki, dotąd prezentowane zazwyczaj w formie kopii. – Na ekspozycji można zobaczyć fotografie ilustrujące codzienne życie w czasie wojny, oczekiwanie na walkę, prywatne portrety żołnierzy i żołnierek, sceny z rekrutacji, ćwiczeń, marszów i przegrupowań oraz oficjalnych ceremonii, wreszcie brutalne konsekwencje każdej wojny: zniszczenia, jeńców, rannych i zabitych – mówi Karolina Puchała-Rojek, kuratorka wystawy.

Na znalazły się fotografie autorstwa m.in. Kazimierza Mitery, Jana Zimowskiego, Wacława Saryusza-Wolskiego, Jana Bułhaka, Kazimierza Skórskiego i Adama Wisłockiego, jednak większość prezentowanych zdjęć pozostaje anonimowa. 

Zdjęcia w służbie propagandy i prywatne opowieści

Od początku swego istnienia fotografia jest medium chętnie wykorzystywanym do wywierania wpływu na procesy społeczne i polityczne. Na wystawie zaprezentowany jest obszerny wybór zdjęć, które w czasie wojny polsko-bolszewickiej powszechnie służyły oficjalnej relacji. Niektóre z nich, publikowane w ówczesnej prasie, mają potencjał, by stać się ikonicznymi obrazami tej wojny. Do tej grupy należy kolekcja zdjęć Warszawskiej Agencji Fotograficznej, ukazująca wydarzenia roku 1920. Są wśród nich istotne dla państwowej narracji tematy: wojskowi przywódcy, zaangażowane społeczeństwo, udział kobiet w walce, jeńcy, zniszczenia oraz zwycięstwa. 

Znaczącą część ekspozycji stanowią zdjęcia amatorskie wykonane często z potrzeby zapisu osobistego doświadczenia wojny. Są dziełem cywilnych świadków i bezpośrednich uczestników działań wojennych. Na wystawie można zobaczyć m.in. pamiątkowe portrety, zdjęcia ukazujące zaplecze wojny i działania na froncie. Na fotografiach z bogatej kolekcji Wojskowego Biura Historycznego znajdują się nie tylko zniszczone mosty, zdobyta broń, ceremonie pogrzebowe czy jeńcy, ale także pejzaże i sceny z codziennego życia. Próżno tu jednak szukać zdjęć z bezpośrednich walk, czego powodem są głównie ograniczenia techniczne.

Fotoreporter sprzed stu lat 

Jednym z odkryć w zbiorze WBH jest cykl ponad 30 fotografii anonimowego fotografa, który towarzyszył 35. pułkowi piechoty Wojska Polskiego prawdopodobnie aż do końca działań zbrojnych w 1921 roku. Zbiór ten – pierwotnie rozproszony – kuratorki wystawy uporządkowały i przypisały jednemu autorowi. Ten chętnie dokumentował nietypowe tematy i niemal nie wykonywał zdjęć pozowanych. To jeden z najciekawszych zespołów całej wystawy, układający się w wojenny fotoreportaż. Serię odbitek stykowych w oryginalnym, niewielkim rozmiarze po raz pierwszy będzie można obejrzeć jako całość.

Na wystawie w MNW zostaną zaprezentowane nieupowszechniane dotąd fotografie z prywatnego archiwum Kazimierza Habichta – lekarza, specjalisty chorób zakaźnych, który w czasie wojny walczył z epidemią tyfusu. Mawiał, że jego zadaniem jest niewpuszczenie choroby do Polski i Europy. Zgodnie z przysięgą Hipokratesa leczył wszystkich: żołnierzy polskich, bolszewickich, a także cywilów. Dodatkowo na ekspozycji będzie można obejrzeć także zdjęcia sanitariuszek Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, opiekujących się chorymi i rannymi.

Portrety żołnierek

Podczas wojny polsko-bolszewickiej po raz pierwszy do walki zbrojnej formalnie dopuszczono kobiety. W albumie dedykowanym Zacnej i kochanej Komendantce OLK, Aleksandrze Zagórskiej, zgromadzono prawie 100 fotografii żołnierek, wykonanych na zlecenie. W większości wypełniają go pozowane portrety żołnierek, pojedyncze i zbiorowe. W ten sposób symbolicznie upamiętniamy kobiety zaangażowane w wojnę polsko-bolszewicką. 

Część wystawy, ukazująca zniszczenia wojenne i śmierć, dostępna będzie tylko dla osób pełnoletnich. Świadectwa okrucieństw wojny polsko-bolszewickiej były szeroko rozpowszechniane w czasie trwania konfliktu i wykorzystywane do celów propagandowych, jako zachęta do większej społecznej mobilizacji w walce przeciwko wrogowi. Inne fotografie dokumentują dobre traktowanie jeńców przez wojsko polskie. Zdjęcia publikowano w prasie krajowej, ale były też wykorzystywane przez polską dyplomację w kontaktach międzynarodowych.

Kroniki filmowe

Istotnym elementem wystawy są materiały audiowizualne. To zachowane fragmenty kronik filmowych, filmów fabularnych „Dla Ciebie, Polsko” (1920) i „Cud nad Wisłą” (1921) oraz niedawno odrestaurowanego, długometrażowego dokumentu „Polonia Restituta” (1928). Ich fragmenty, zestawione z fotografiami przedstawiającymi sceny teatrów frontowych, garkuchnie i zaplecze wojny pozwoliły nie tylko wizualnie uatrakcyjnić wystawę, ale też podkreślić różnicę w operowaniu językiem fotograficznym i filmowym.

Wystawa opiera się na kolekcji MNW oraz na obiektach wypożyczonych z Muzeum Fotografii w Krakowie, Archiwum Nauki PAU i PAN w Krakowie, z Wojskowego Biura Historycznego i zbiorów prywatnych. Materiały filmowe udostępniła Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (FINA). Ekspozycji towarzyszy bogaty program edukacyjny stacjonarny i online.